Bin kırk dirhem ağırlığındaki buğday, veya arpayı alabilen bir hacim ölçeği. 1 sâ', şer'î dirheme göre yaklaşık 2,917 kg; örfî dirheme göre ise 3,333 kg. ağırlığa denktir. Ebû Hanîfe ve İmam Muhammed'e göre 11 sâ'= 8 Irak rıtl'ıdır. Ebû Yusuf'a göre ise 1 sâ' 5,33 rıtl olur.



1 rıtl, 130 dirhem ağırlığında bir ölçü birimi olup, bu da 1 sâ'ın 1/8ine denk bulunur. Buna Bağdat veya Irak rıtl'ı da denir. Bazı fakihlere göre bu 1 rıtl, 128 dirhem ile bir dirhemin üçte birine denk olur.



Bir de Hicaz veya Medîne rıtl'ı var dır ki; 195 dirhem veznindedir. Bu duruma güre, 5,33 Hiraz rıtl'ı 8 Irak rıtl'ına denk olur.



Diğer yandan Irak rıtl'ı 20 istar, yani I 30 dirhenı ağırlığında iken, Hicaz rıtl'ı 30 istar, yani 195 dirhem ağırlığındadır. İstar, bir rıtl'ın yirmide biri vezninde bir ağırlık ölçü birimi olup; 4,5 miskale denk sayılmıştır. 6,5 dirhem ağırlığı için de kullanılmıştır.



İstar ölçü biriminin Hicaz ve Irak yöresinde 5 1/3 Hicaz rıtlı 8 Irak rıtl'ı olarak uygulanması sonucunda, Ebû Yusuf'un görüşü ile diğer Hanefî müctehidlerinin görüşü 1 sâ1040 dirhem eşitliğinde birleşmiştir. Buna göre aşağıdaki denklik kurulmuştur: Iraklılara göre;1 sâ' 8 rıtl x 20 istar 6,5 dirhem 1040 dirhem 2,917 kg (şerî) 3,333 kg (örfî) olur.



1 Hicazlılara göre; 1 sâ' - 5 1/3 rıtl x 30 istar 6,5 dirhem 1040 dirhemdir.



Bir de Şam rıtlı vardır ki, bu da 12 okiyyeden, yani 480 dirhem ağırlığında bir ölçü biriminden ibarettir.



Hanefiler dışındaki üç mezhep imamının görüşü ile Ebû Yusuf'un görüşü birleşmektedir.



Sâ', fıtır sadakası ve tarım ürünlerinin zekatını hesaplamada bir ölçek olarak kullanılır. Çünkü fıtır sadakası buğdaydan ve aynı hükümde olan buğday unundan yarım sâ', yani 520 dirhem; arpa, kuru üzüm veya kuru hurmadan ise tam I sâ' yani 1040 dirhem olarak verilir. Yarım sâ' şer'î dirheme göre 1,458 kg; örfi dirheme göre ise, 1,667 kg'a denk bulunur. Fitre'de şer'î dirhem esas alınır. Ancak örfi dirhem daha ağır olduğu için, fitreyi ona göre hesaplayıp vermek, yoksulların lehine olduğu için daha faziletli ve ihtiyata daha uygundur.



İslâm'da dirhem, dinar veya miskal ağırlık ölçü birimlerinin kökeninde kırat birimi ve bunun dayandığı arpa ağırlığı vardır. Bundan da şer'î ve örfi ölçekler ortaya çıkmıştır.



Şer'î kırat beş tane orta büyüklükteki arpa ağırlığıdır.



Örfi kırat ise, bazı fakihlere göre beş, bazılarına göre dört tane orta büyüklükteki arpa ağırlığından ibarettir. Bu farklılık belde ayrılığından veya örflerin değişmesinden dolayı ortaya çıkmıştır. Kıratlar hafif ağırlık birimlerinden olup, elmas gibi kıymetli eşya ve mücevheratın vezninde kullanılır.



1 kırat 0,200046 gr dır.



1 şer'î dirhem 14 kırattır. Zekât, mehir ve diyetler ve, hırsızlık nisabında kullanılan bu dirhemdir.



Hz. Peygamber döneminde (10, 12 ve 20) kırat ağırlığında üç çeşit dirhem vardı. Bunlar Hz. Ömer devrinde birleştirilerek ortalaması alınmış ve 14 kırat, bir İslâm dirhemi olarak kabul edilmiştir.



Başka bir rivâyete göre, Hz. Peygamber devrinde Bağalî, Taberî, Mağribî ve Yemenî adı verilen dört çeşit dirhem vardı. Bunlar sırasıyla 8, 4, 3 ve 1 dank ağırlığında standard olmayan dirhemlerdi. 1 dank (dânik) dirhemin altıda birine dank olan bir ölçü birimidir.



Hz. Ömer bunlardan en çok kullanılan Bağalî ile Taberî dirhemlerinin ağırlığının ortalaması olan altı dank'î bir İslâm dirhemi olarak kabul etmiştir.



Ancak altı dank 14 kırat olduğu için, bu iki rivayet sonuçta birleşmektedir. Netice olarak, bir şer'î dirhemin 14 kırat olduğunda icmâ vardır. Hattâ Hz. Peygamber döneminde Mekke'de dirhemlerin altı dank'tan yani 14 kırattan ibaret olduğu ve daha sonraki dönemlerde de bunun esas alındığı da nakledilmiştir. Buna göre yaklaşık; 365,5 şer'î dirhem 1 kg. olur. Örfi dirhem ise 16 kırattır. Bazı fakihlere göre zekât, mehir, diyet ve benzeri şer'î ölçülerde her yörenin kendi örfi dirhemi geçerlidir. Ancak bu dirhem şer'î dirhemden eksik olmamalıdır. Aksi halde şer'î dirhem esas alınır. 1 şer'î dirhem 70 arpa; örfi dirhem ise 80 arpa ağırlığını temsil ettiğine göre, örfî dirhem daha ağırdır.



Osmanlı Devleti uygulamasında Darphâne, bir kırat'ı, dört buğdaya itibar etmiştir. Bu dört buğday ise, fakihlerin beş arpa kabul ettikleri şer'î kırata ağırlık bakımından eşit sayılmıştır. Buna göre; 312 örfi dirhem 1 kg. eşitliği sağlanmıştır (el-Meydânî, el-Lübâb)î Şerhil-Kitab, İstanbul t.y., I, 160, 161; ez-Zühaylî, el-Fıkhul-İslâmî ve Edilletüh, Dimaşk 1405/1958, I, 76 vd.; Ömer Nasuhi Bilmen, Hukukî İslâmiyye ve İstilâhâtı Fıkhıyye Kâmusu, İstanbul 1969, IV, 120-143; Büyük İslâm İlmihali, İstanbul 1985, s. 363; Hamdi Döndüren, Delilleriyle İslâm İlmihali, İstanbul 1991, s. 552).



Hamdi DÖNDÜREN