Amellerin değeri, imandan sonra niyete bağlıdır. Yüce duygu ve amaçlar taşımayan veya kötü amaçlar için yapılan bazı ameller kişiye fayda sağlamaz. Meselâ, ashâb-ı kirâm Medine’ye hicret ederken Mekke müşriklerinin kötülük ve baskılarından kurtulmak, Medine’de daha güzel ibâdet, tâat ve amellerde bulunmak, İslâm’ı oradan cihana yaymak gibi düşüncelerle dolu idiler. İçlerinden birisi ise, nişanlı olduğu kadın hicret ettiği için, sadece onunla evlenmek niyet ve düşüncesiyle Medine’ye gelmişti. İşte Hz. Peygamber, diğer muhâcirlerin büyük ecir ve mükâfatlara nâil olduklarını bildirirken onun da istediği kadına kavuşmakla niyetine ulaştığını, ancak hicret sevâbından  mahrum  kaldığını  haber  verdi.  Bunun üzerine; “Ameller, ancak niyetlere göredir.” (Buhârî, Bed’ü’l-Vahy 1; Müslim, İmâre 155) buyurdu.



“Biriniz müslümanlığı iyi yaşadığı zaman, işlediği her sâlih amel, kendisine (ihlâsına/samimiyetine göre) on katından yedi yüz kata kadar katlanmış olarak yazılır. Yaptığı her kötülük de misliyle (cezâ) olmak üzere yazılır.” (Buhârî, İman 31; Müslim, İman 205) “Nerede ve hangi halde olursan ol, Allah’tan kork! Kötülük işlemişsen hemen bir iyilik yap ki, o iyilik kötülüğün günâhını silsin. İnsanlara güzel muâmelede bulun.” (Tirmizî, Birr ve Sıla 55; Ahmed bin Hanbel, 3/5; Dârimî, Rikak 47)



Başkalarını iyi ve güzel ameller işlemeye dâvet etmek de, Allah ve Rasûlü’nün övdüğü bir davranıştır. Rasûlullah (s.a.s.) şöyle buyurmuştur: “Hayrın işlenmesine vesîle olan kimseye o hayrı işleyenin ecri kadar sevap vardır.” (Müslim, İmâre 133; Ebû Dâvud, Edeb 115; Tirmizî, İlim 14) “Doğru bir yola çağıran kimse, ona tâbi olanların ecirleri kadar kendisi de ecir alır. Bu, tâbi olanların ecrinden bir şey eksiltmez. Kötü bir yola dâvet eden kimse de, ona tâbi olanların günahı kadar kendi de günaha girer. Bu, tâbi olanların günahlarından hiçbir şey eksiltmez.” (Müslim, İlim 16, Zikir 1; Ebû Dâvud, Sünnet 6; Tirmizî, İlim 15) “İslâm’da güzel bir çığır açan kimse, hem o çığırın, hem de o çığırla amel edenlerin ecrini kazanır.” (Müslim, Zekât 70; Ebû Dâvud, Sünnet 6)



Yukarıda verilen âyet ve hadislerden de anlaşıldığı gibi, amel yalnız klasik ibâdetlerden ibâret olmayıp günlük hayatta bir müslümanın diğer müslümanlara veya topluma karşı yaptığı güzel iş, yardım ve muâmeleler de bu niteliktedir.[246] 



Niyet denilince, aklımıza öncelikle namaz yahut oruç gelir. Bu ibâdetleri yaparken Allah rızâsına ermeyi talep ederiz. Bunu da işin başında hemen dile getiririz. Rızânın zıddı riyâdır. Rızâ Hak içindir; riyâ ise halk için. Birincisinde İlâhî teveccühe ve rahmete ermek esastır; ikincisinde ise, insanlara hoş görünmek, onların takdirlerine ve alkışlarına can atmak. Bu ise dilenciliğin bir başka türlüsü...



Herkesin kendi nefsini beğendiği bir dünyada, riyâ yolunu tutmamız ve kendimizi başkalarına beğendirme sevdâsına kapılmamız ne büyük gaflet! Ama gel gör ki, nefis aldanmaya can atıyor ve bu çıkmaz sokağa bilerek ve severek giriyor. Dünyada mesut bir hayat sürmemiz ve ölümle başlayan ebediyet yolculuğumuzda saâdet yurduna varmamız, öncelikle, bu rızâ şartına bağlı. Şu var ki, rızâya ermek, saâdetten daha önemlidir. Çünkü, saâdet, rızânın meyvesidir. Bir dilenci sizin merhametinizi celp etti mi, mesele hallolmuş demektir. İhsân ve yardımlar, bu merhametten akacaktır.



“Sizi ve sizden öncekileri yaratan Rabbinize ibâdet ediniz ki takvâ mertebesine nâil olasınız” (2/Bakara, 21). İnsan, Rabbine, öncelikle, Rabbi olduğu için ibâdet etmelidir. Bu ibâdetin sonunda ereceği makamlar ve lutuflar ikinci derecede kalırlar. Bunun bir küçük misâlini, büyüklerimize hürmet noktasında yaşamıyor muyuz? Babamıza niçin hürmet ederiz? Babamız olduğu için. Yoksa, bize hediyeler vereceği, yahut miras bırakacağı için değil. Zira bu ikinci halde, sevgimize menfaat karışmış, sâfiyeti kaybolmuş ve bulanmış olur. İşte âyet-i kerimede, “Allah’a ibâdet edin” yerine;  “Rabbinize ibâdet edin” buyrulmakla bu inceliğe dikkat çekilmektedir. Rabbimize, Rabbimiz olduğu için ibâdet edeceğiz. Bedenimizin planını bir damla su içine yerleştiren, o damlayı terbiye ederek insan haline getiren ve rûhumuzu duygularla donatan Rabbimize sonsuz şükür borcumuz vardır. Ve ibâdet, bu borcu edâ etmenin en güzel ifâdesidir.



Bir mü’min, ibâdete başlarken Allah’ın rızâsını niyet etmekle bu mânânın şuurunda olduğunu da dile getirmiş oluyor. Âyetteki bir başka incelik de, ibâdetin neticesi olarak “takvâ”nın gösterilmiş olması. Yani, ibâdetin gerçek meyvesi, rûhun takviye ile kemâle ermesidir. Âyetin devamında, arzın bizim için bir döşek, semânın ise binâmıza dam yapıldığı, semâdan su indirilerek yerden rızıklar çıkarıldığı nazarlarımıza sunulur. Rabbimiz, Rabbü’l-âlemîndir. Bütün bu âlemleri O terbiye ettiği gibi, bizi o âlemlerden süzen ve insan haline getiren de yine O’dur. Ve biz, bütün âlemleri terbiye eden Rabbimize ibâdet edeceğiz ki, rûhumuz terakkî etsin ve takvâ mertebesine ulaşsın.



Niyet rûha benzetilir. “Niyet, bir ruhtur. O rûhun rûhu da ihlâstır.” Amellerin görülen kısmı beden gibidir; gâyesi ise ruh. Beden ruhla hayata kavuştuğu gibi, ameller de niyet ile canlanır ve hayatlanır. Niyetin rûhu ise ihlâs; İbâdetin sadece Allah rızâsı için yapılması, bir başka gâye gözetilmemesi...



“Namaz kılanın diğer mubah dünyevî amelleri, güzel bir niyet ile ibâdet hükmünü alır. Bu sûretle bütün ömür sermâyesini, âhirete mal edebilir. Fâni ömrünü, bir yönüyle sonsuzlaştırır.” “Güzel niyet” denilince, akla ilk gelen mânâ, sünnete ittibâdır. İşlerini sünnet üzere icrâ eden bir mü’minin kalbi Allah rasûlüne teveccüh etmiş demektir. Allah rasûlünü hatırlamak ise kalbi doğrudan doğruya Allah’a teveccüh ettirir. Dünya işlerimizde niyetimiz, “helâl rızık kazanmak” olursa, bu güzel bir niyettir. Zenginleşerek zekât vermeyi, Allah yolunda infak etmeyi de isteyebiliriz. Bu da güzel bir niyettir.



Ama, bölgesinin yahut ülkesinin en zengini olmak için çalışmak, herkesin kendisinden söz etmesini istemek gibi, nefis kokan ve şeytandan haber veren niyetler, güzel olamazlar. Bir işin “ibâdet hükmünde” olması için, onda ibâdet mânâsını ihsas eden, yani kalpleri Hakka yöneltecek bir niyet bulunmalıdır. Allah yolunda cihad eden insan, ganimet için savaşan insan, görünüşte aynı işleri yaparlar. Ama birincisi ölürse şehid olur, kalırsa gâzi. İkincisi ise şehidlik şerefini peşinen kaybetmiştir. Onun için, ganîmetten öte bir nasip de sözkonusu değildir.



Önemli bir nokta da şudur: İnsan, işlediği cüz’î bir ameli, niyet ile küllîleştirebilir. Namazda, “ancak Sana ibâdet eder ve yalnız Senden yardım dileriz” (1/Fâtiha, 5) demekle niyetimizi küllîleştirmiş oluyoruz. Bu âyeti okurken, bütün mü’minleri niyet edebiliriz. Yahut vücudumuzda vazife gören bütün hücrelerimizi, bütün organ ve duygularımızı kastedebiliriz. Veya kendilerine verilen görevleri yerine getirmekle ibâdetlerini yapan bütün mahlûkatı niyet edebiliriz.



Niyet konusunda üzerinde önemle durulması gereken bir husus da şudur: İbâdetler gibi, virdler, tesbih ve zikirler de (zâten, her şey gibi, bunlar da birer ibâdettir) ancak Allah rızâsı için olmalıdır. Ancak bu takdirde ihlâs mührünü taşır ve makbul olurlar. İnsan bir duâyı veya bir tesbihi dünya işlerinin iyi gitmesi için yaparsa, ihlâs bozulur ve umduğu o neticeye de ulaşamaz.



Güzel niyetler ile, çirkinler güzel olur; kötü niyet ile de güzeller çirkinleşir. “Niyette öyle bir özellik vardır ki, seyyiâtı hasenâta ve hasenâtı seyyiâta dönüştürür.” Bilindiği gibi seyyie; kötü ve kötülük, hasene ise güzel ve güzellik mânâsına gelir. Zâtında kötü olduğu halde niyet ile iyiler sırasına geçen işler için, genellikle şu misal verilir: İki insanın arasını bulma niyetiyle yalan söylenebilir. Yalan zâtında çirkindir, seyyiedir. Ama niyet hayırlı olunca o da hasene olur. Yalanın yaygın olarak ve pervâsızca söylendiği günümüz dünyasında, “maslahat dahi yalan söylemeye illet olamaz. Çünkü muayyen bir sınırı yok, sû-i istimâle müsait bir bataklıktır” denildiği için biz bu konuya başka misallerle yaklaşmaya çalışalım:



Meselâ, kıtâl, yani adam öldürmek, hadd-i zâtında kötü bir iştir, bir seyyiedir. “Allah’ın haram kıldığı cana haksız yere kıymayın.” (6/En’âm, 151). Ama, Hak yolunda ve haklı olarak yapılan “kıtâl”, hasene olur ve “cihâd” ismini alır. Yetim malı yemek de bir seyyiedir. Değil yenmesi, ona yaklaşılması bile yasaklanmıştır. Ama, bu yaklaşmadaki maksat, o malı korumak olursa durum değişir ve seyyie, hasene olur. “Rüşdüne erinceye kadar yetimin malına ancak en güzel şekilde yaklaşın.” (6/En’âm, 152)



Sahasında ehil ve yetkili bir insan, İslâm aleyhindeki neşriyatı, medyayı tâkip edebilir. Menfî yazıları okumanın güzel olmadığı açıktır. Ama niyet, bu yanlış fikirlere cevap vermek olunca, bu seyyie de haseneye döner.



Hasenenin seyyieye dönüşmesine gelince, buna “gösteriş için yapılan ibâdet” misal verilir. İbâdet hasenedir, riyâ ise seyyie. İbâdet gösteriş için yapılınca hasene seyyieye döner.[247]