HUL BÂBI

Hul' lügatta gidermek mânâsına gelir. Evliliği gidermek mânâsında bu şekilde kullanılmış, başka mânâlarda hal' şeklinde kullanılmıştır. Şer'an Bahır'da belirtildiği gibi nikâh milkini kadının kabulüne bağlı olarak hul' lafzıyla veya o mânâda bir sözle gidermektir. Nikâh milkini kaydıyla fâsid nikâhtaki hul', talakı bâinden ve dinden döndükten sonra yapılan hul' hariç kalmıştır. Çünkü hükümsüzdür. Nitekim Fûsul'de beyan edilmiştir. Kadının kabulüne bağlı olan kaydıyla talâkı niyet ederek seni hul' ettim demesi hariç kalır. Çünkü talâk bâin olarak meydana gelir. Hukuku ıskat etmez. Çünkü hukuk buna bağlı değildir. Ama mufâale bâbından kullanarak seni muhâlea ettim yahut emirle muhâlea ol der de mal söylemezse kadın kabul ettiği takdirde bu hul' olur, hakları ıskat eder. Hatta kadın bedeli almışsa onu iade eder. Hâniyye.



Hul' lafzıyla kaydı mal vermek şartıyla talâkı tariften çıkarır. Çünkü mal vermek şartıyla talâk hak ıskat etmez. Fetih. Veya o mânâda bir söz kaydını ziyade etmesi mubâree sözü tarife girsin diyedir. Zira o da hukuku ıskat eder. Nitekim gelecektir. Bir de alış-veriş sözleri tarife girsin diyedir. Zira bunlar da öyledir. Nitekim Suğra sahibi bunu sahihlemiştir. Hâniyye sahibi ise muhâliftir. Böylece tarif talâk-ı ric'î ile boşanan bir kadının hul'u sahih olacağını ifade etmiştir.



İZAH



Musannıfın hul'u îlâdan sonraya bırakması îlâda mal olmadığı için o talâka daha yakın sayıldığındandır. Hul' bunun hilâfınadır. Çünkü onda kadın tarafından muaveza (bedel verme) manâsı vardır. Bir de îlânın esası erkek tarafından gelen geçimsizliktir. Hul' ise ekseriya kadın tarafından gelen geçimsizlikle olur. Bu sebeple musannıf erkekten geleni kadından gelene tercîhan önce zikretmiştir. İnâye.



"Hul' lügatta gidermektir ilah..." Araplar hala'tün-na'le derler. Ayakkabını çıkardım mânâsına gelir. Kadın kocasına fidye vererek ayrılırsa buna muhâlea denir. İsim hul'dur. Bu kelime elbiseyi çıkarmaktan istiare edilmiştir. Çünkü karı-kocadan her biri diğerinin elbisesi mesabesindedir. Hul'u yapınca sanki her biri elbisesini çıkarmış gibi olur. Bunu Bahır sahibi Misbah'dan nakletmiştir.



"Çünkü hükümsüzdür." Zira fâsid nikâh milk-i müt'a ifade etmez. Talâk-ı bâinle ve dinden dönmekle ondan önce giderme işi olmuştur. Hul'da giderme kalmamıştır. Bahır sahibi diyor ki: "Mehir sâkıt olmaz. Hul'dan sonra erkeğin dinden dönme halinde kadını nikâha zorlama hakkı kalır. Nitekim Bezzâziye'de bildirilmiştir."



Ben derim ki: Bu mutlak sözün zâhiri fâsid nikâhta mehrin sâkıt olmadığını gösterir. Velev ki cima'dan sonra olsun. Lâkîn Câmiü'l-Fûsuleyn'de şöyle denilmiştir: "Kadını nikâhı fâsidle alır da onunla cima'da bulunursa mehri karşılığında hul' yaptığında bazıları mehrin sâkıtolduğunu söylemişlerdir. Çünkü hul' ibrâdan kinâye sayılır. O ibrâ için vaz' edilmîştir. Birtakımları mehir sâkıt olmaz demişlerdir. Çünkü hul' hükümsüz kalır. O ancak mevcud nikâhta sahihtir. Bahır'da dahi şöyle denilmektedir: "Kadını mal karşılığında muhâlea eder de sonra iddet îçinde hul' yaparsa sahih olmaz. Nitekim Kınye'de bildirilmiştir." Lâkin şu iki mesele arasında fark göstermeye muhtaçtır. Kadını hul'dan sonra muhâlea ederse sahih olmaz. Hul'dan sonra mal mukabilinde boşarsa sahih ve vâkî olur. Ama mal vâcib olmaz. Biz bunu kinâyeler bahsînin sonunda zikretmîştik.



Ben derim ki: Orada biz farkı göstermîştik. Fark şudur: Hul' talâk-ı bâîndir. Bâin îse kendi gibi bâine lahîk olmaz. Mal karşılığında talâk sarîhtir. Binaenaleyh o hul'a lahîk olur. Burada mal vermek vâcîb olmaması şundandır: Çünkü mal kadın kendisini ancak onunla kurtaracaksa o zaman lâzım gelir. Onun içindir ki hul'la talâkı bâin meydana gelir. Kadını hul'dan sonra mal karşılığında boşarsa bu talâk kadının kendisîni kurtarmasını ifade etmez. Zîra kurtulma işi bundan önce hul'la olmuştur. Onun içindir ki kadını mal karşılığında boşar da sonra hul' yaparsa malı vermesî lâzım gelir. Biz bu husustaki sözün tamamını orada arz etmiştik.



"Kadının kabulüne bağlı olarak..." Bahır sahibi diyor ki: "Mal vermek şartıyla yahut muhâlea sözüyle yapılan hul'da kadının kabulü mutlaka lâzımdır." Tatarhâniyye'de dahi şöyle denilmiştir: "Bir adam karısına: Şu haneye girersen seni bin dirheme muhâlea ettim der de kadın o haneye girerse bin dirheme talâk vâki olur. Bu sözle kadın girerken kabul ettiyse demek istemiştir." Bundan anlaşılan şarttan önce kabulün sahih olmamasıdır. Nitekim ileride söyleyeceğiz.



"Seni hul' ettim demesi hariç kalır ilah..." Yani seni hul' ettim deyip mal zikretmezse hul' olmaz. Çünkü hul' ne zaman mal şartıyla yapılırsa kadının kabul etmesi lâzım gelir. Nitekim az yukarıda söyledik.



"Talâkı nîyet ederek" Diye kayıdlaması zâhir rivâyete göredir. Çünkü bu kinâyedir. Onun için ya niyet yahut halin delâleti lâzımdır. Lâkin göreceğiz ki bu söz çok kullanılmakla sarîh gibi olmuştur.



"Hukuku ıskat etmez." Yani evliliğe aid hakları ıskat etmez. Bunların beyanı gelecektir.



"Seni muhâlea ettim ilah..." Yerine zikredilmesi veya "Seni muhâlea ettim demesi bunun hilâfınadır" Cümlesini kullansa daha iyi olur ve tarîfin hukuku ıskat eden hul'a mahsus olduğunu gösterirdi. Mal zikretmeksizin kadına seni hul' ettim demesine şer'an hul' adı verilemez. O bir talâk-ı bâindir, kadının kabulüne bağlı değildir. Beraberinde mal zikretmesi yahut hul'un mufâale bâbından veya emirle yapılması bunun hilâfınadır. Zira kadının mutlaka kabul etmesi lâzımdır. O kadın tarafından bir muâvezadır. Nitekim gelecektir.



Zâhire bakılırsa mufâale bâbından seni muhâlea ettim demesî ancak mehrin sukutu içinkabule bağlıdır. Bu sözle talâk vâki olmak için kabule bağlı değildir. Zira talâkın vukuu hususunda seni muhâlea ettim sözüyle seni hul' ettim sözü arasında fark görülmemektedîr. İleride bunu te'yîd eden sözler gelecektir. Düşün! Mal vermek şartıyla talâk da hul' hükmündedir. Binaenaleyh onda da kabul şarttır. Velevki hul" adı verilmesin. Bu izahtan anlaşılır ki, mal zikredilirse seni hul' ettim ile seni muhâlea ettim sözleri arasında fark yoktur ve kadının kabulüne bağlı olan her şeye hul' denilmez. Hul' lafzıyla yapılan her şey kabule bağlı değildir, hakları ıskat etmez.



T E N B İ H : - Tatarhâniyye'de ve diğer kîtablarda şöyle denilmektedir: "Mutlak olan hul' lafzı bedel vermek şartıyla talâka yorumlanır. Hatta bir adam başkasına: Benim karımı hul' et der de bedelsiz hul' ederse sahih olmaz."



"Muhâlea ol ilah..." Karısına kendini hul' et derse dört vecih meydana gelir.



1) Ya kendini şu kadara hul' et der de kadın hul' eder. Bu sarîhtir. Velev ki kocası sonunda cevaz verdim yahut kabul ettim demesin. Muhtâr kavil budur.



2) Yahut kendini malla hul' et der mikdarını söylemez. Yahut dilediğin kadarla der. Kadın da kendimi şu kadara hul' ettim şeklinde cevap verir. Zâhir rivâyete göre burada kocası kabul etmezse hul' tamam olmaz.



3) Yahut hul' ol der başka bir şey söylemez. Kadın da hul' yapar. Bu Ebû Yusuf'a göre hul' olmaz. İmam Muhammed'den bir rivâyete göre bedelsiz olarak boş düşer. Ulemadan bir çokları bu kaville amel etmişlerdir.



4) Yahut malsız hul' yap der kadın da yapar. Burada kadının sözüyle hul' tamam olur. Meselenin tamamı Câmiu'l-FûsuIeyn'dedir. Bir misli de Hâniyye'dedir.



Gizli değildir ki, şârihin söylediği üçüncü vecihdir. Hâniyye sahibi geçen hilâfı zikretmiş ve bir çok ulemanın İmam Muhammed'in kavliyle amel ettiklerini söylemiştir. Şu halde Hâniyye'deki ifade şârihin ona nisbet ettiğinden başkadır. Evet, Hâniyye'de şöyle denilmîştir: "Erkek seni muhâlea ettim der de kadın bunu kabul ederse kadına borcu olan mehirden beraet eder. Kadına verecek mehir borcu yoksa kadın ondan aldığını kendisine iade eder." Hâkim-i Şehid de böyle demiştir. İbnü'l-Fadl da bununla amel etmiştir. Bu bizim imam Ebû Yusuf'tan naklettiğimiz: "Hul' ancak bedelle olur." sözünü te'yid eder. Lâkin söz götürür. Bundan sonra bahsedeceğiz.



"Çünkü mal vermek şartıyla talâk hak ıskat etmez." Yani mu'temed kavle göre mehri ıskat etmez. Nitekim bunu musannıf söyleyecektir. Evet, nafakayı ıskat eder. Velev ki takdir edilmiş nafaka olsun. Nitekim gelecektir.



"Nitekîm gelecektir." Bu musannıfın: "Hul' ve mubaree her hakkı ıskat eder ilah..." dediği yerde gelecektir.



"Zira bunlar da öyledir." Yani bunlar da hukuku ıskat eden hul'dur. Bahır. İmâdiyye'de şöyle denilmiştir: "Mültekaf'ta beyan edildiğine göre bir kimse karısına nefsini sana sattım der de mal zikretmezse kadının satın aldım demesiyle aldığı mehir karşılığı talâk vâki olur. Kadın bu mehri kocasına iade eder. Mehrinî almamışsa kocasının zimmetindeki borç sâkıt olur."



"Hâniyye sahibi muhâliftir." O şöyle demiştir: "Sahih olan şudur: Alışveriş lafzıyla yapılan hul' mehirden berâet icab etmez Meğerki zikredilsin." Bu söz götürür ki biz ondan ileride bahsedeceğiz.



METİN



Hâcet zamanında yani karı-koca anlaşamayıp geçimsizlik zuhurunda mehir olmaya yarayan malla hul' yapmakta bir beis yoktur. Burada aksikülli yoktur. Çünkü on dirhemden aşağı malla, kadının elindeki parayla, koyununun karnındaki kuzu ile hul' yapmak sahihtir. Aynî aksikülliyi câiz görmüştür. Hul'un şartı talâkın şartı gibidir. Sıfatını musannıf şu sözüyle ifade etmiştir. Hul' erkek tarafından yemindir. Çünkü talâkı mal kabulüne tâlikten ibarettir. Binaenaleyh kadının kabulünden önce erkeğin bundan dönmesi sahih değildir.



İZAH



"Geçimsizlik zuhurunda..." Kuhistânî'de Tahâvî şerhinden naklen şöyle denilmektedir: "Sünnet şudur: Karı-koca arasında geçimsizlik oldu mu her ikisinin aileleri toplaşarak onların aralarını bulmalıdırlar. Uzlaşmazlarsa talâk ve hul' câiz olur." T. Âyette zikredilen hüküm de budur. Fetih sahibi bunu bâbın sonunda izah etmiştir.



"Mehir olmaya yarayan malla" sözü hul'da bedel şarttır mânâsını îham etmektedir. Halbuki biliyorsun bir adam karısına: Seni muhâlea ettim der de kadın kabul ederse hul' tamam olur. Bedel zikri şart değildir. Bahır sahibi bununla Fetih sahibine itirazda bulunmuştur. Çünkü Fetih sahibi tarifte bedeli zikretmiş, sonra şöyle demiştir: "Meğerki kadının hul'la sâkıt olan mehri bedeldir. Binaenaleyh hul' bedelden hâli değildir denilsin." En iyisi Kenz ve diğer kitablardaki gibi: "Mehir olmaya yarayan her şey hul' bedeli de olabilir." demektir. Çünkü bunun mânâsı hul'da mehir olmaya yarayan bir bedel zikredilirse sahih olur demektir. ileride göreceğiz ki hul'da verilen karşılık mal bâtıl olursa kadın meccanen talâkı bâinle boş olur.



"Burada aksi külli yoktur." Binaenaleyh mehir olmaya yaramayan her şey hul' bedeli de olamaz, denilemez. Çünkü bazı mehir olmaya yaramayan şeyler hul' bedeli olabilir. Nitekim kitabımızın misâllerinden anlaşılıyor. Şu halde külli kazıyye doğru değildir. Evet, aksi mûcibe-i cüz'iyye olarak sâdıktır. Meselâ hul' bedeli olabilen şeylerin bazısı mehir olur denilebilir.



"Aynî aksi külliyi câiz görmüştür." 0 bu hususta Gâyetü'l-Beyân'ın şu sözüne uymuştur: "Bu kaide müttariddir, külli olarak in'ikâs eder. Çünkü küllinin muttarid olmasından maksad kıymeti haiz mal olması ve tamamlanması gereken bilinmez tarafı bulunmamasıdır. On dirhemden az mal ise bu mesabededir. Aksi küIIinin bir şekli de kıymeti haiz olmayan mal yahut tamamlanması gereken bilinmez tarafı bulunandır. On dirhemden az olan mal kıymeti haizdir, bilinmeyen tarafı yoktur. Binaenaleyh ne tard-ı külliye ne de aksine sual vârid olamaz." Nehir sahibi diyor ki: "Şüphesiz mutlak salahiyet kâmil olandır. Kemmiyyetten hali kıymeti haiz mutlak malın mehir olabilmesi ise memnu'dur. Onun için de muhakkık âlimler külli olarak in'ikâsını kabul etmemişlerdir."



"Talâkın şartı gibidir" ki, o da kocanın ehliyeti kadının müneccez veya milke muallâk talâka mahal olmasıdır. Hul'un rüknü ise Bedâyı'da denildiği gibi mal karşılığında yapılıyorsa icab ve kabuldür. Çünkü bedel şartıyla talâk akdidir. Kabul bulunmaksızın ayrılık vâki olmadığı gibi bedel de hak edilmez. Ama kocanın seni muhâlea ettim deyip bedeli zikretmemesi ve bununla talâk niyet etmesi bunun hilâfınadır. Kadın kabul etmese de talâk vâki olur. Çünkü bu bedelsiz talâkdır. Kabule ihtiyacı yoktur . Şürunbulâliyye'de dahi bâbın sonunda Hâniyye'den naklen böyle denilmîştir. Zâhirine bakılırsa mal zikredilmediği takdirde kabule bağlı olmaması hususunda seni muhâlea ettim sözüyle seni hul' ettim sözü birbirine müsavîdir. Bu yukarıda gecenin zâhirine muhâliftir. Meğerki şöyle denilsin Mufaale bâbından kullanılan sözün kabule bağlı olması hakları ıskat etmek için şarttır. Seni hul' ettîm demesi bunun hilâfınadır. Çünkü bir şey ıskat etmez. Velevki kabulle beraber olsun.



Hâniyye'de şöyle denilmiştir: "Erkek seni muhâlea ettim der de kadın kabul ederse talâk-ı bâin vâki olur. Kadın kabul etmese dahi öyledir. Çünkü talâk seni muhâlea ettim sözüyle meydana gelir." Yine Haniyye'de şu ifade vardır: "Seni şu kadara muhâlea ettim der de ma'lum bir mal söylerse kadın kabul etmedikçe talâk vâki olmaz. Nitekim seni bin dirheme boşadım dese hüküm budur." Yani bu kabule muallaktır demek istiyor. Ama mal zikretmezse ma'nen kabule muallak olmaz ve kadın kabul etmese de talâk vâki olur.



"Çünkü talâkı mal kabulüne tâlîktan ibarettir." Bedâyı'da böyle açık-lanmıstır. Onun için Hânîyye sahibi: "Seni şu kadara muhalea ettîm der de ma'lum bir mal söylerse, kadın kabul etmedikçe talâk vâki olmaz. Nitekîm seni bin dîrheme boşadım derse kadın kabul etmedikçe talâk vâki olmaz." demiştir. Bâbın sonunda gelecek ilk fer'î mesele bunun üzerine teferru' etmektedir. Onu orada izah edeceğiz.



"Erkeğin bundan dönmesî sahih değildir ilah..." Yani hul'a kocası başlayarak seni bin dirheme muhâlea ettim derse bundan dönmeye hakkı yoktur. Kezâ bunu feshe ve kadını kabulden men etmeye dahi hakkı yoktur. Ama şarta tâlika ve bir vakte izafe etmeye hakkı vardır. Meselâ Zeyd gelirse seni şu kadara muhâlea ettim yahut seni yarın veya ay başındanşu kadara muhâlea ettim diyebilir. Kadının bunu Zeyd geldikten sonra veya izafe ettiği vakit geldikten sonra kabule hakkı vardır. Çünkü bu söz şart veya vakit bulunduğu an boşamaktır. Kadının bundan önce kabul etmesi hükümsüz olur. Bedâyı'.



METİN



Kendisine muhayyerlik şartı koyması dahi sahih değildir. Hul' meclise yani erkeğin meclisine münhasır değildir. Ama kadının kabulü hul'u duyduğu meclise münhasırdır. Kadın tarafından malla muâveza (bedel verme) dır. Binaenaleyh erkek kabul etmeden kadının sözünden dönmesi sahihtir. Kadının kendisi için muhayyerliği şart koşması da sahihtir. Velev ki üç günden fazla olsun. Bahır. Satış gibi hul' da meclise münhasırdır.



İZAH



"Hul' meclise münhasır değildir." Binaenaleyh kadın kabul etmeden er-keğin meclisinden kalkmasıyla bâtıl olmaz. Bedâyı'.



"Ama kadının kabulü ilah..." Burada şöyle denilebilir: Bu mesele hul'un kadın tarafından muâveza olmasının fer'lerindendir. Şu halde evlâ olan bunu oraya bırakmaktı. Bedâyı'ın ibâresi şöyledir: "Kadının mevcud olması şart değildir. Bilâkis hul' meclisten öteye bağlıdır. Hatta kadın gaibte olur da kulağına gelirse kabul edebilir. Lâkin bulunduğu mecliste kabul edecektir. Çünkü onun tarafından hul' muavezadır."



"Kadın tarafından muâvezadır." Cümlesi "Erkek tarafından yemindîr." Cümlesinin üzerine mâtuftur. Yani kadın talâka mâlik değildir. Talâk erkeğin milkidir. O da onu şarta talik etmiştir. Talâkın tâlika ihtimali vardır. Fakat dönmeye ve muhayyerlik şartına ihtimali yoktur. Şart bâtıl olur, talâk bâtıl olmaz. Meclisle de mukayyed değildir. Fakat kadın tarafından hul' mal muâvezasıdır. Çünkü malı bedel karşılığında temlîktir. Binaenaleyh satış ve emsali gibi bunda da mal muâvezası hükümlerine riayet olunur. Nitekim Bedâyı'da bildirilmîştir.



"Kadının sözünden dönmesi sahihtir." Yani hul'a kadın başlamış meselâ kendimi senden şu kadara hul' ettim demişse, kocası kabul etmeden bu sözden dönebilir. Kadının ve keza kocasının meclisten kalkmasiyle de hul' bâtıl olur. Meclisin ötesine tevakkuf etmez. Meselâ kocası gaib ise duyduğu anda kabul etse sahih olmaz. Tâlik ve izafesi de sahih değildir. Bedayı'.



"Kadının kendisi için muhayyerliği şart koşması da sahihtir." Meselâ erkek üç gün muhayyer olman şartıyla seni şu kadara muhâlea ettim der de kadın kabul ederse İmam-ı A'zam'a göre şart câizdir. Hatta bu müddet zarfında kadın kendini ihtiyar ederse talâk vâki, mal vâcib olur. Reddederse talak da vâki olmaz, mal da icab etmez. İmameyn'e göre muhayyerlik şartı bâtıldır. Talâk vâki, mal da lâzım olur. Bedâyı'. Bahır sahibi diyor ki:



"Muhayyerlik şartıyla kayıdlaması şundandır: Zira hul'da ve feshe ihtimali olmayan herakîdde görme muhayyerliği sâbit olmaz. Nitekim Fusul'de belirtilmiştîr. Fakat hul'un bedelinde kusur muhayyerliği fazla kusurda sâbittir. Fazla kusurdan murad o malın derecesini iyiden ortaya indîren, ortadan da kötülüğe düşürendir. Az olan kusurda görme muhayyerliği yoktur.



"Velev ki üç günden fazla olsun." Yani satışın hilâfınadır demek istiyor. Çünkü satışta muhayyerlik şartı kıyasa muhâliftî. Zira o temlîklerdendir. Meselenin tamamı Keşif'den naklen Bahır'dadır. Karı-koca hul'u mutlak olarak yaparlar, yani müddet zikretmezlerse, sadece kadının bulunduğu mecliste muhayyerlik hakkı olması gerekli. Bu hüküm satışta mutlak bıraktıkları halden çıkarılır. Bahır. Ama söz götürür. Çünkü Bahır sahibi mutlak muhayyerliği söylemek istiyorsa şöyle denilir: Onun satışta sâbit olması akidden sonra olması ile mukayyeddir. Akid esnasında ise satış fâsîd olur. Nitekim Bahır'da belirtilmiştir. O zaman kadının hul'u kabulünden sonra zikredilmesinin bir faydası yoktur. Çünkü hul' tamam olduktan sonra artık feshe ihtimali yoktur. Satış bunun hilâfınadır. Muhayyerliği kabulden önce zikrederse satışa kıyas sahih olmaz. Çünkü onda sâbit değildir. Meğerki şöyle denilsin: Satışda sabit değildir. Çünkü o fâsid şartlarla bozulmaz. Hul' bunun hilâfınadır. Lâkin satışda sâbît olsa meclise münhasır olarak sâbit olurdu. Nitekim akidden sonra sâbît olursa hüküm budur. Hul'da da öyledir. Meclisi aşmaz. Düşün!



"Hul' da meclise münhasırdır." Binaenaleyh hem kadının hem erkeğin meclisten kalkmalarıyla bâtıl olur. Nitekim yukarıda geçti.



METİN



F A i D E: - Kadının kabul ederken hul'u mânâsıyle bilmesi şarttır. Çünkü muâvezadır. Talâk, köle âzâdı ve tedbir bunun hilâfınadır. Çünkü bunlar ıskattır. Iskat bilmeden de sahih olur. Mal şartiyle âzâd meselesinde köle tarafı talâkda kadın tarafı gibidir.



Hul'; Alış-veriş, talâk ve mubâree sözleriyle olur. Senin nefsini veya talâkını sattım yahut seni şu kadara boşadım veya seninle mubâree yaptım yani senden ayrıldım gibi sözler ki, kadın kabul ederse hul' sahih olur.



İZAH



"Mânâsıyle bilmesi şarttır ilah..." Kocası Arapça olarak: Senden mehirle ve iddet nafakasıyla hul' oldum demeyi kadına dikte eder de kadın bunun mânâsını bilmezse yahut seni iddet nafakasından ibrâ ettim dîye söylemesini dikte ederse, esah kavle göre câiz olmaz. Çünkü tefvîz tevkil gibidir. Tevkil âncak vekilin ilmiyle tamam olur. Nafaka iddeti ile mehirden ibrâ ıskat olsa da feshe ihtimali olan ıskattır. Binaenaleyh bunda satış şübhesi vardır. Satışda ve bütün muâvezalarda bilmek mutlaka lâzımdır. Bu suret çok defa vâki olur. Fetih.



Ben derim ki: Zâhire bakılırsa murad hul'un sahih olması, bedelin lâzım gelmemesidir. Çünkü kadının hul'un mânâsını bilmemesi hakkının sâkıt olmaması hususunda özürdür. Bundan kabul ederse boş düşmemesi de lâzım gelmez. Düşün! Şu da var ki zamanımızın ekseri kadınları hul'un mûcebi hukuku ıskat olduğunu bilmezler. Kadın kocasından kendisini hul' etmesini ister de kocası seni muhalea ettim cevabını verir ve kadın buna razı olursa acaba sırf bununla kadının mehri sâkıt olur mu olmaz mı? Bunu açıklayan görmedim. Ulemanın bülûğ muhayyerliğinin sukûtu hakkında söylediklerine bakılırsa kadın bilmemekle mâzûr sayılmaz. Şirket bâbında göreceğiz ki mufâveza ancak mufâveza lafzıyla sahih olur. Velev ki mânâsını ikisi de bilmesinler.



"Iskat bilmeden de sahih olur." Yani sadece kazaen sahih olur. Nitekim bunu talâk bâbında söylemişti. Rahmetî.



"Köle tarafı ilah..." Nikaye'de ve onun Kuhistânî şerhinde şöyle denilmiştir: "Âzâd olma meselesinde köle ile cariye hul'da kadın gibidirler. Köle sahibi koca mesabesindedir. Hatta köle sahibine: Kendimi senden şu kadara satın aldım derse sahibi kabul etmeden bu sözden dönebilir. Fakat sahibi nefsini sana şu kadara sattım derse dönmeye hakkı yoktur. Sen muhayyerlik şartını ve meclise mahsus olma işini de buna kıyas et!" T. Bunun hâsılı şudur: Mal karşılığında köle âzâdı köle tarafından muâvezadır ve kadın tarafından hul' gibidir. Binaenaleyh köle tarafından muâveza hükümleri itibar olunur. Sahibinin tarafı bunun hilâfınadır. O koca mesabesindedir. Binaenaleyh onun hakkında bu hükümler aksine olur.



"Talâkta kadın tarafı gibidir." sözünden murad hul'dur. Çünkü sözümüz hul'dadır. Şârihin buna talâk demesi kinâye ile talâk olduğu içindir.



"Hul' ilah..." Cevhere'de şöyle denilmiştir: "Hul'un lâfızları beş olup onlar da: Seni muhâlea ettim, seni bâin kıldım, seni mubaree ettim, senden ayrıldım ve kendini bin dirheme boşa sözleridir." Musannıfın söylediği alış-veriş sözleri de bunlara ziyade edilir.



"Senin nefsini sattım." Suğra'dan naklen yukarıda geçmişti ki, bu sözün hukuku ıskat ettiği sahihlenmiştir.



"Veya talâkını sattım." Bahır'da şöyle denilmiştir: "Erkek: Sana talâkını mehrin mukabilinde sattım der de kadın kendimi boşadım cevabını verirse, mehri mukabilinde ondan bâin olur. Bu söz satın aldım demesi gibidir. Bazıları talâkın ric'î olacağını söylemişlerdir. Fakat birinci kavil esahdır. Kocası sana bir talak sattım der de kadın satın aldım cevabını verirse meccanen bir talâk-ı ric'î meydana gelir. Çünkü bu söz sarîhtir." Hâniyye sahibi ikinciyi bedeli zikretmediyse diye kayıdlamış, sonra şunlar söylemiştir: "Nefsini sana sattım der de kadın satın aldım cevabını verirse bir talâk-ı bâin meydana gelir. Çünkü talâkı satmak onu temlik etmektir. Bedeli zikretmeyince seni boşadım demiş gibi olur ve talâk-ı ric'î meydana gelir. Ama kadının nefsini satmak nefsi kadına temlîk olur. Nefse mâlik olmak ise ancakbâinle hâsıl olur. Böylece talâk-ı bâin meydana gelir." Bu gösterir ki sana bir talâkı şu kadara sattım sözüyle dahi bir talâk-ı bâin meydana gelir.



"Yahut seni şu kadara boşadım." Bu söz mal mukabilinde talâk mehri ıskat ettiğine göredir. Ama mutemed olan kavil bu değildir. Nitekim ileride gelecektir. H. Yani "Yukarıda geçti ki murad hul'un hakları ıskat etmesidir. Mal karşılığında talâk ise bu kabîlden değildir." diyecektir.



METİN



Hul'un hükmü: Onunla vâki olan talâkın velev ki malsız yapılsın kezâ sarîh sözle mal karşılığında yapılan talâkın bâin olmasıdır. Bunun semeresi bedelin bâtıl olduğu yerdir. Nitekim gelecektir. Hul' kinâye lâfızlardandır. Binaenaleyh kinâyelerde muteber olan talâk karineleri onda da muteberdir. Lâkin fesh olduğuna hüküm verilirse geçerli olur. Çünkü içtihad götüren bir yerdir. Bazıları içtihad götürmeyen yerlerden olduğunu söylemişlerdir. Bir kimse karısına hul' yapar da sonra ben bununla talâkı niyet etmedim derse, bedel zikrettiği takdirde kazaen dört surette tasdik olunmaz. Aksi takdirde hul' ve mubâree lâfızlarıyla yapılmışsa tasdik edilir. Çünkü bu iki lâfız kinâyedirler. Karine de yoktur. Satış ve talâk lâfızları böyle değildir. Çünkü zâhirin hilâfınadır. Burada niyetin şart kılındığına işaret vardır ki, zâhir rivâyet de o dur. Şu kadar var ki ulema burada niyetin şart olmadığını söylemişlerdir. Çünkü çok kullanılmak suretiyle bu kelime sarîh gibi olmuştur. Nitekim Muhît'in talâkın dağınık meselelerinden naklen Kuhistânî'de böyle denilmiştir.



İZAH



"Velev malsız yapılsın." Bu hul' lâfzıyla yahut nefsini sattım lâfzıyla yapıldığına göredir. Talâkı yahut talkayı sattım der de bedel zikretmezse bunun hilâfınadır. Çünkü yukarıda gördüğün gibi bununla bir talâk-ı ric'î meydana gelir.



"Mal karşılığında yapılan talâk" dan murad ibraya da şâmildir. Hatta kadın: Beni boşaman şartıyla seni sende olan alacaklarımdan ibrâ ettim der de boşarsa kendisi berî olur, kadın da talâk-ı bâinle boş düşer. Ama kadının: Sende olan alacağımı tehir etmem şartıyla beni boşa demesi bunun hilâfınadır. Çünkü tehir etmek mal değildir. Mâlum bir sınırı varsa ona tehir sahihtir, yoksa sahih olmaz. Talâk mutlak surette ric'î olur. Bunu Bezzâziye'den naklen Bahır sahibi söylemiştir. Fetih'de bu bâbın sonunda şöyle denilmektedir: "Bir adam karısına: Beni kadınların adamlar üzerinde olan bütün haklarından ibrâ et der de kadın ibrâ eder arkacığın'dan kocası: Seni boşadım derse, kadın da cima" edilmişse bir talâk-ı bâin vâki olur. Çünkü bedel karşılığıdır. Kadın kocasında olan her hakkına karşı onunla hul' yaparsa iddet içinde kendisine nafaka vardır. Zira hul' halinde kadının hakkı yoktu. Böylece anlaşılır ki, kadının erkekteki bütün alacakları ve kadınların erkekler üzerindeki bütünalacakları nâmına yapılan hul' sahihtir. Bu söz kadının o andaki haklarına yorumlanır."



Ben derim ki: Evet, kadın hul'dan önce ve sonra kadınların erkekler üzerindeki bütün haklarından derse nafaka sâkıt olur. Nitekim Bezzâziye'de belirtilmiştir. Tamamı ileride gelecektir. Kadına çocuk nafakasından ibrâ etmesi şartıyla yapacağı hul' dahi ileride gelecektir.



"Bunun semeresi" yani talâkı mal karşılığı diye kayıdlayıp hul'u kayıd-lamamasının semeresi bedelin bâtıl olduğu yerde kendini gösterecektir. Nitekim göreceğiz ki kadını şarab veya domuz yahut ölü eti karşılığında boşarsa hul'da talâk-ı bâin, talâkda talâk-ı ric'î meydana gelir. Bedel bâtıl olduğu için bunların ikisi de meccanen vâki olurlar. Bedel bâtıl olunca hul' lâfzı kalır. Onunla da bir talâk-ı bâin meydana gelir. Veya talâk lâfzı kalır, onunla talâk-ı ric'î vâki olur. Çünkü sarîhtir. Hul'la değil de talâkla bâin vaki olmasından mal zikretmek şart olmasaydı onunla kayıdlamanın bir semeresi olmazdı. Lâkin semereyi anlatırken sözü sadece bedelin bâtıl olmasına münhasır bırakmak söz götürür. Çünkü bedeli hiç zikretmemek dahi bunun gibidir. Düşün! Hul'un bütün hakları ıskat etmesine, mal karşılığında talâkın ise ıskat etmemesine gelince: Bu malla kayıdlamanın semeresi değildir.



"Hul' kinâye lâfızlardandır." Çünkü elbiseden veya hayırdan yahut nikâhtan soyunma mânâlarına ihtimallidir Mubâree de onun gibidir. Inâye.



"Binaenaleyh kinâyelerde muteber olan..." Onda da muteberdir. Yani bir talâk-ı bâin meydana gelir. Üçü niyet ederse üç talâk da olur. İkiyi niyet ederse bir talâk-ı bâin meydana gelir. Hâkim'in Kâfisi.



"Talâk karineleri" talâk müzakeresi ve talâkı istemek gibi şeylerdir Dürr-ü Müntekâ'da: "Mal koymak kıymeti hâiz olmasa da karinelerdendir." denilmiştir. T.



"Fesh olduğuna hüküm verilirse..." Nitekim Hanbelîlerin kavli budur Onlara göre hul' ile talâk vâki olmaz. O feshtir. Talâkı niyet etmemek şartıyla onun sayısını azaltmaz. Bahır.



"Çünkü içtihad götüren bir yerdir." Yani sahih bir içtihadın yeridir. Şu mânâya ki onda içtihad etmek câizdir. Çünkü kitap ve meşhur sünnete muhâlif olmadığı gibi icma'a da muhâlif değildir. Zira müçtehidin reyince bunlardan birine muhâlif olursa içtihad götüren yer olmaz. Hatta câiz olduğuna kâil olan bir hâkim onunla hükmetse geçerli olmaz. Nitekim yerinde anlatılmıştı. Bundan sonraki bâbın başında Fetih'den naklen bunun izahı gelecektir. Şüphesiz ki geçerli olur sözünden murad meselemizde Hanbelî bir hâkimin hükmüdür. Hanefî hâkimin hükmü değildir. Çünkü onun mezhebine muhâlif hüküm vermesi bir kavle göre sahih ise de bu zamanda bil ittifak sahih olmaz. Çünkü sultan hakimlerini mezhebimizin sahih hükümleriyle kayıdlamıştır. Binaenaleyh muhâlif mezheb şöyle dursun zayıf bir kaville verdiği hüküm bile geçerli olamaz.



"Kazaen tasdik olunmaz." Ama diyaneten tasdik olunur. Çünkü Allah Teâlâ onun kalbini bilir. Ancak kadının o adamla beraber yaşaması câiz değildir. Çünkü kadın hâkim gibidir. O adamın yalnız zâhirini bilir. Bunu Mebsût'tan naklen Bahır sahibi söylemiştir.



"Dört surette" Yani hul', alış-veriş, talâk veya mubâree sözleriyle ya-pıldığında tasdik olunmaz.



"Satış ve talâk lâfızları böyle değildir." Çünkü onlar sarîhtirler. Lâkîn satış kelimesinin sarîh olması, meselâ nefsini sattım veya talâkını sattım demesi kelimenin bu mânâya delâleti kesindir, ondan ayrılmaz mânâsınadır. Çünkü burada satış milki yeminin elden gitmesidir. Bundan da kesinlikle milki müt'anın elden gitmesi lâzım gelir. Nitekim musannıf bunu Minah'da söylemiştir. Düşün! Talâkın sarîh olması ise zâhirdir. Velev ki hükmü ancak mal zikredildiği takdirde hul' hükmü olsun. Çünkü sözümüz mal karşılığı olmadığı zaman bununla talâk-ı ric'î meydana gelmesindedir. Kelime sarîh olduğu için ben bununla talâk, murad etmedim demesi tasdik edilmez.



"Burada niyetin şart kılındığına işaret vardır." Yani diyâneten bu sözle talâk vâki olmak için niyetin şart kılındığına işaret vardır. Mal zikretmek gibi bir karine yoksa kazaen vâki olması için de şarttır. Nitekim diğer kinâyelerde hüküm budur.



"Burada" Yani hul' lafzında niyet şart olmadığını söylemişlerdir. Bahır'da Bezzâziye'den naklen şöyle denilmiştir: "Mubâree dahi böyle olursa yani talâk mânâsında daha çok kullanılırsa niyete muhtaç olmaz. Velev ki kinâyelerden sayılsın. Aksi takdirde onda ve diğer kinâyelerde niyet aslı üzere şart olarak kalır." Bu sözde mubâree kelimesinin örfen talâk mânâsında daha fazla kullanılmadığına işaret vardır. Hul' böyle değildir. O havas olsun avam olsun herkesçe meşhurdur.



METİN



Geçimsizlik erkekten geliyorsa hul' karşılığında bir şey almak tahrimen mekrûh olur. Kadının kocasındaki alacaklarından onu ibrâ etmesi de buna ilhak edilir. Fakat geçimsizlik kadından gelirse bir şey alması mekrûh olmaz. Velev ki erkekten de gelsin. En muvafık kavle göre velevki kadına verdiğinden daha çok alsın. Fetih. Şümunnî fazla almanın mekrûh olduğunu sahihlemiştir. Mültekâ sahibinin beis yoktur tâbirini kullanması kerâhetin tenzihî olduğunu ifade eder. Bununla iki kavlin arası bulunmuş olur. Kadını hul' yapmaya kocası zorlarsa mal lâzım gelmeksizin boş olur. Çünkü malın lâzım gelmesi ve sukutu için rıza şarttır. Hul' bedeli teslim etmeden kadının elinde helâk olur veya sahibi çıkarsa bedel kıyemiyattan olduğu takdirde kıymetini, misliyattan olduğu takdirde mislini vermek kadına borç olur. Çünkü hul' fesh kabul etmez.



İZAH



"Bir şey almak tahrimen mekrûh olur." Yani az olsun çok olsun alması mekrûhtur. Hak şudur ki, geçimsizlik erkektense almak kesin olarak haramdır. Çünkü Teâlâ Hazretleri: "Ondan bir şey almayın." buyurmuştur. Şu kadar var ki, alırsa o mala haram bir sebeple mâlik olur. Tamamı Fetih'dedir. Ancak Bahir sahibinin Su'yûtî'nin Dürr-ü Mensûr'undan naklettiğine göre İbn-i Cerir bu âyet hakkında İbn-i Zeyd'den, sonra ruhsat vererek: "Eğer karı-kocanın Allah'ın emirlerini tutamayacaklarından korkarsanız kadının fidye vermesinde ikisine de günâh yoktur." buyurdu. Böylece bu âyet ötekini neshetti. dediğini tahriç etmiştir. Bu rivâyet kadın razı olduğu takdirde ondan bir şey almanın mutlak surette helâl olacağını iktiza etmektedir. Yani geçimsizlik gerek erkekten, gerek kadından, gerekse her ikisinden olsun kadından bir şey alabilir. Lâkin burada şöyle denilebilir: Bahır'da evvela Fetih'den naklen bildirildiğine göre birinci âyet geçimsizlik yalnız erkekten geldiğine göredir. İkinci âyet erkekten gelmediğine göredir. Binaenaleyh aralarında çelişki yoktur. Aralarında çelişki olsa bile haksız yere mal almanın haram olduğu icma'la ve Teâlâ Hazretlerinin: "Kadınları zulmetmek için onların zararına elinizde tutmayın." Âyet-i kerîmesiyle sâbittir. Kadını isteyerek değil de onun zararına yani kurtuluşu mukabilinde malını almak için elinde tutmak kat'î delile muhâliftir.



"Buna ilhak edilir." Yani malını almak hükmündedir.



"Velev ki erkekten de gelsin." Çünkü Teâlâ Hazretlerinin: "Kadının fidye vermesinde ikisine de günâh yoktur." âyet-i kerîmesi nassan gösteriyor ki. geçimsizlik iki taraftan olursa kadının mal vermesi mubahdır .Geçimsizlik yalnız kadın tarafından ise mal vererek kendini kurtarması nassın delâletiyle yani evleviyetle mubahdır.



"Bununla iki kavlin arası bulunmuş olur." Yani Fetih sahibinin tercih ettiği: Fazlayı almakta kerâhet yoktur sözü -ki Câmi-i Sağîr'in rivayetidir- Şümünnî'nin tercih ettiği: Kerâhet vardır sözünün arası bulunmuş olur. Şümunnî'nin tercih ettiği söz Asıl'ın rivâyetidir ve birinci rivâyet kerâheti tahrimiyye olmadığına, ikinci rivâyet kerâheti tenzihiye olduğuna yorumlanır. Bu suretle yatıştırma Fetih'de açıklanmıştır. Zira Fetih sahibi meselenin sahabe arasında ihtilâflı olduğunu bildirmiştir. İki tarafın delillerini göstermiş, sonra tahkîkda bulunarak: "Bu izaha göre Câmi-i Sağîr'in rivâyeti daha münasib görünmektedir. Evet, ziyadeyi almak evlânın hilafınadır. Câiz olmamak evlânın hilâfınadır diye yorumlanır." demiştir. Bahır sahibi dahi bu yoldan yürümüştür.



"Hul' yapmaya kocası zorlarsa" Yani beni muhâlea et demeye zorlarsa demektir. Bahır'da: "Kabule zorlarsa" denilmiştir ki, bu söze kocası başlayarak seni muhâlea ettim demekle olur.



"Mal lâzım gelmeksizin boş olur." Yani hul' lâfzıyla söylerse bir talâk-ı bain, mal karşılığı talâklâfzıyla olursa bir talâk-ı ric'î vâki olur. Nitekim geçmişti ve yine gelecektir.



"Malın lâzım gelmesi içîn rıza şarttır." Yani kadının mal vermesi ki hul'da söylenen bedeldir.



"Malın sukûtu" ndan murad mehrin kocasından sukûtudur.



"Veya sahibi çıkarsa" Yani biri çıkıp da bu mal benimdir diye iddia ve isbat ederse demektir. Bu ibârenin bir misli de Hakim'in Kâfî'sinden naklen Fetih'de şöyledir: "Bedel kanı helâl bir köle olur da erkeğin elindeyken öldürülürse kıymetini kadından alır. Kezâ elini kesmek vâcib olur da onun yanında iken kesilirse köleyi iade ederek kıymetini olabilir."



METİN



Kadını şarab veya domuz yahut lâşe gibi mal olmayan bir şey mukabilinde hul' eder veya boşarsa hul'da bir talâk-ı bâin, ondan başkasında bir talâk-ı ric'î vâki olur, ikisi de meccanîdir. Çünkü bedel bâtıldır ki, yukarıda geçtiği vecihle semere de budur. Kadın helâl bir şey adı söyler meselâ şu sirke der de şarab çıkarsa, kocası şayet bilmezse kadından mehrini geri alır. Aksi takdirde kendisine bir şey verilmez. Meselâ şu elimdeki ile beni muhâlea et der de kadının elinde bir şey bulunmazsa, mal tesmiye etmediği için meccanen talâk-ı bâin vâki olur. Aksi de böyledir. Lâkin erkeğin elinde kadının bir mücevheri bulunur da kadın kabul ederse, kadın bilsin bilmesin o erkeğin olur. Kadın mal veya dirhemler sözünü ziyade ederse birincide şayet almışsa mehrini kocasına idde eder. Almamışsa bir şey vermesi lâzım gelmez. Cevhere. Yahut ikincide üç dirhem iade eder. Elindeki paralar üç dirhemden azsa onları tamamlar. Ama kadın dirhem der de elinde altınlar çıkarsa ne olacağını görmedim!



İZAH



"Mal olmayan" Kan ve hür insan gibi bir şey mukabilinde hul'da bir talâk-ı bâin vâki olur. Çünkü hul' vuslatı kesmek mânâsına gelen kinâyelerdendir. Binaenaleyh onunla bir talâk-ı bâin vâki olur. Fakat bu kadın kabul ederse talâk vâki olur mânâsınadır. Bahır.



"İkisi de meccanidir." Yani her iki surette bir şey vermek lâzım gelmez. Meccanî: Bir şeyi bedelsiz vermek manâsınadır. Fetih sahibi şöyle demiştir: "Yani kocaya bir şey vâcib olmaksızın talâk vâki olur. Çünkü nikâh milki elden çıkarken kıymeti hâiz değildir. Onun için talâkta bir şey lâzım gelmez." İmam-ı Züfer'e göre kadının mehrini kocasına iade etmesi vâcib olur. Nitekim Muhît'te beyan edilmiştir. Ama mehir henüz kocasının zimmetinde ise sâkıt olur. Çünkü yukarıda geçtiğine göre seni muhâlea ettim sözü hakları ıskat eder. Velev ki ivezle olmayan haklardan olsun.



"Kadın helâl bir şey adı söyler ilah..." Fetih sahibi diyor ki: "Mâlikîlerin kitablarında bildirildiğine göre kocası kadını bir helâlla bir haram üzerine meselâ şarabla bir mal üzerine hul' etse sahih olur. Fakat yalnız malı vermek vacib olur. Derler ki bizim ulemamızınkavillerine kıyasen dahi böyledir. Sahih olan da budur."



"Kadından mehrini alır." Yani kadın mehrini teslim almışsa kocası onu geri alır. Teslim almamışsa erkeğin zimmetinden mehir borcu düşer. Ama bu İmam-ı Azam'a göredir. İmameyn'e göre orta bir sirkeden mislini vermek vacib olur. Çünkü mal tesmiyesiyle erkek kadın tarafından aldatılmıştır. H.



"Kadının elinde bir şey bulunmazsa" Meccanen talâk-ı bâin vâki olur. Fakat elinde bir şey varsa velevki az olsun kocasına verilir. Bahır.



"Aksi de böyledir." Meselâ erkek: Seni şu elimdeki şeyle muhâlea ettim der de elinde bir şey bulunmazsa hüküm yine budur. Bahır. Bu evleviyet yoluyla anlaşılır.



"Lâkin ilah..." Birinci meselede bir şey lâzım gelmemesi kadın tarafından aldatma vâki olmadığı içindir. Mücevher meselesinde de kadından aldatma olmadığına bakarak erkeğin onu hak etmediği zannedilebilir. Onun için şarih lâkin sözüyle istidrak yaparak bunun erkeğe verileceğini anlatıyor. Çünkü kadın hul'u kabul etmekle onun elinde ne olduğunu bilmezden önce kendi aleyhine zararı kabul etmiştir. Binaenaleyh bu istidrak yerindedir.



"Mal veya dirhemler sözünü ziyade ederse" Yani elimdekine beni muhâlea et dedikten sonra mala veya dirhemlere sözünü de ilave ederse, elinde bir şey olmadığına göre "Birincide mehrini iade eder" Yani beni elimdeki mal karşılığında muhâlea et dediğinde mehrini kocasına iade eder;



Mal yerine metâ, veya mehir malı tâbirlerini kullanmak da böyledir. Kezâ cariyemin veya koyunumun karnındaki yavruya demek dahi böyledir. Çünkü kadın mal tesmiye edince kocası boşamaya ancak bedelle razı olur. Tesmiye edileni veya kıymetini verdirmeye imkân yoktur. Çünkü meçhuldür. Mehri misli verdirmeye de imkân yoktur. Çünkü milk-i müt'a elden çıkarken kıymeti hâiz değildir. Şu halde kocasındaki olacağı mehr-i müsemma veya mehri misli ona iade etmesi teayyün eder. Nehir.



"İkincide üç dirhem iade eder." Yani kadın elimdeki dirhemler mukabilinde beni muhâlea et derse dirhemleri belirli veya belirsiz söylesin kocasına üç dirhem iade eder. Çünkü cem' sîgası kullanmıştır. Cem'in çoğu için sınır yoktur. Azı ise üçtür. Onun için üç dirhem iade eder. Kadın şuradaki koyunlar veya atlar yahut katırlar, eşekler veya elbiseler mukabilinde beni muhâlea et derse kocasına yine üç dirhem iade etmesi gerekir. Diraye'de böyle denilmiştir. Bahır sahibi: "Elbiseler söz götürür. Çünkü bilinmez." demiştir.



Ben derim ki: Her birinden orta olanı vermesi icab eder. Ve bununla Bahır sahibinin itirazı def edilmiş olur. Nehir.



Ben derim kî: Bu da söz götürür. Çünkü elbisenin cinsi meçhûldür. Nasıl ki hayvan ve köle dese cinsleri meçhûldür. Katır ve eşek demesi bunun hilâfınadır. Onun için kadını bir elbiseveya bir köle mukabilinde almış olsa mehr-i misil vâcib olur. Bir at veya Herat kuması mukabilinde alırsa ortası vâcib olur. Bu izaha göre mutlak söylenen elbîsede birincide olduğu gibi mehrini iade etmesi gerekir. Sonra Hâkim-i Şehid'in Kâfî'sinde şu ibâreyi gördüm: "Kadın tartı ve ölçü ile satılan şeylerden ve elbiselerden vasfını bildirdiği bir şeyle kocasından hul' olursa bu câizdir. Ama nev'î bildirilmeyen bir elbiseyle yahut yine böyle bîr hane ile ondan muhâlea olursa kocası kadına verdiği mehri alır. Hayvan dediyse yine böyledir."



"Elindeki paralar üç dirhemden azsa onları tamamlar." Üçten çoksa hepsini kocasına verir. Bunu Dürer sahibi Nihâye'den nakletmiştir.



"Ne olacağını görmedim." Nehir sahibi diyor ki: "Kadın dirhem olduğunu söyler de elindekiler altın çıkarsa kocasının dirhemden başkasını almaya hakkı yoktur. Ama ben bunu bir yerde görmedim." H.



Ben derim ki: Bizim örfümüze göre altınları vermesi lâzım gelir. Çünkü dirhem sözü örfen her ikisine şâmildir. Hâsılı kadın mehirden başka bîr şey üzerine hul' olursa bunun bir çok vecihleri vardır.



Birincisi tesmiye edilen mal şarab ve lâşe gibi kıymeti hâiz olmayan maldır. Bu takdirde meccanen talâk vâki olur.



İkincisi mal olmaya da olmamaya da ihtimallidir. Meselâ kadın evimdeki veya elimdeki şeylere karşılık beni muhâlea et der. Zira şey kelimesi mala da, mal olmaya da şâmildir. Koyununun veya cariyesinin karnındakine dediyse hüküm yine budur. Çünkü karnındaki şey bazen yel olabilir. Şayet tesmîye edilen şey çıkarsa kocasına onu verîr. Çıkmazsa talâk meccanen vâki olur.



Üçüncüsü ileride olacak maldır. Meselâ kadın hurmalarımın yemişi veya bu sene koyunlarımın kuzuları yahut bu sene kendi kazancı üzerine hul' ister. Bu takdirde bu söyledikleri bulunsun bulunmasın aldığı mehri kocasına iade eder.



Dördüncüsü maldır. Lâkin mikdarı belli değidir. Meselâ kadın evimdeki eşya yahut hurmalığımdaki meyva veya koyunlarımın karnındaki kuzu mukabilinde der. Bu söylediği bulunursa kocasına onu verir. Bulunmazsa almış olduğu mehri ona iade eder.



Beşincisi mikdarı belli mal olur. Meselâ elimdeki dirhemler mukabilinde der. Bunların en azı üçtür. Şu halde mikdarı belli demektir. Kocasına üç dirhem veya daha fazla verir.



Altıncısı kadın mal tesmiye eder de mal olmayan bir şeye işarette bulunursa, meselâ şu sirke mukabilinde beni muhâlea et der de şarab çıkarsa, erkek bunun şarab olduğunu bildiği takdirde kendisine bir şey verilmez. Bilmezse kadına verdiği mehri geri alır. Zahîre'de bildirilenin hülasası budur.



METİN



Ev, sandık, cariyenin karnı -altı ayda doğurmazsa-, koyunun karnı ve ağacın yemişi el gibidir. Eli zikretmesi misâldir. Nitekim Bahır'da belirtilmiştir. Bahır sahibi diyor ki: "Hulâsa ve diğer kitablarda bunun kaydedilmesi bilmediği içindir. Hulâsa sahibinin söylediğine göre eğer koca evde eşya olmadığını yahut mehri mukabilinde hul' yaparken kadının kendisinde alacak mehri olmadığını bilirse kadının bir şey vermesi lâzım gelmez. Çünkü kocasını tamahlandırmamıştır. Kocası da aldatılmış olmamıştır. Kocası mehir borcu olduğunu zanneder de sonra borcu olmadığını hatırlarsa kadın aldığı mehri iade eder. Kadın kaçak bîr kölesinî vermek üzere muhâlea olur da onu ödemekten beraetini şart koşarsa berî olmaz. Ele geçirirse köleyi teslim etmesi, geçiremezse kıymetini ödemesî gerekir. Çünkü nikâh gibi hul' da fâsid şartla bâtıl olmaz. Kadın beni bin dirheme yahut bin dirhem vermem şartıyla üç defa boşa der de kocası bir defa boşarsa, bulunduğu mecliste boşadığı takdirde birincide onun yani binin üçte biri mukabilinde bir talâk-ı bâin vâki olur. Aksi takdirde talâk meccanen vâki olur. Fetih. Hâniyye'de: "Kadını ikî defa boşadıysa kendisîne binin tamamı verilir." denilmiştir. îkincide meccânen bîr talâk-ı ric'î vâki olur. Çünkü (şartıyle diye tercüme ettiğimiz) alâ edatı şart bildirir. İmameyn onun (yapıştırma bildiren) bâ harfi gibî olduğunu söylemişlerdir.



İZAH



"Altı ayda doğurmazsa" Cümlesi bir şey vâcib olmamak icin kayıddır. Altı ayda doğurursa mevcudiyeti tehakkuk ettiği için çocuk erkeğin olur. Bunu koyunun karnından sonra söylese daha iyi olurdu. Zira zâhire göre yine altı ay itibar olunur.



FAİDE: - Cevhere'nin ikrar bahsinde: "Hayvanların koyundan maadasında en az hamil müddeti altı aydır. Koyunun en az hamil müddeti ise dört aydır." denilmiştir.



"Hulâsa ve diğer kitablarda bunun kaydedilmesi" cümlesini "Kadın mehrini iade eder yahut üç dirhem verir." Dedikten sonra zikretmek münasib olurdu. Nitekim Bahır sahibi öyle yapmıştır. Tâ ki zamirin mercii zikredilen iade olduğu anlaşılsın. Hulâsa'nın ibâresi şöyledir: "Fetâvâ'da bildirildiğine göre «bir adam karısına mehirden borcu kaldığını sanarak ona olan mehir borcu mukabilinde hul' yapar da sonra ona verecek mehir borcu kalmadığını hatırlarsa, talâk kadına mehri mukabilinde vâki olur ve şayet mehrini almışsa onu kocasına iade etmesi vâcib olur. Ama kocası ona mehir borcu kalmadığını bilirse, meselâ kadın mehrini bağışlamışsa hul' sahih olur, kocasına hiç bir şey iade etmez. Nasıl ki kadına şu evdeki eşyaya diye hul' yapar da o evde eşya olmadığını bilirse hüküm yine budur." Kezâ kadının elindeki mala diye hul' yapar da elinde bir şey olmadığını bilirse kadının ona bir şey iade etmesi gerekmez. Nitekim Müctebâ'da bildirilmiştir.



"Ödemekten berâetini şart koşarsa" Cümlesinin mânâsı şudur: Köleyî bulursa teslim eder. Bulamazsa bir şey ödemesî gerekmez. Ama bedelîndeki bir kusurundan berâeti şart koşmuşsa şart sahihtir. Bahır.



"Çünkü nikâh gibi ilah..." Yani hul' sahih, şart bâtıl olur. Kadını, çocuğunu vermemek yahut mehri çocuğunun olmak veya bir ecnebîye verilmek şartıyla hul' yapması da bu kabîldendir. Uygun şart bunun hilâfınadır. Meselâ izinname yazmak şartıyla yahut kadının kumaşlarını iade etmek şartıyla hul' yapar da erkek bunu kabul ederse muhâlea haram olmaz. İzinnamenin yazılması ve kumaşların iadesî o meclîste lâzım gelir. Nitekim fer'î meselelerde gelecektir. Tamamı Bahır'dadır.



"Beni bîn dirheme üç defa boşa" der de kocası bir defa boşarsa bir talâk-ı bâin meydana gelir. Fakat benî bin dirheme bir defa boşa der de kocası üç defa boşarsa, bin dirheme dediği, kadın da kabul ettiği takdîrde üç talâk vâki olur. Kadın kabul etmezse hîç bir şey vâki olmaz. Erkek mal zikretmezse imam-ı Azam'a göre kadın bir şey vermek lâzım gelmeksîzîn üç talâk boş olur. İmameyn'e göre ise bin dirheme bir talâk, bir şey lâzım gelmeksizîn de ikî talâk vâki olur. Nitekim ayrı ayrı söyleyerek: Sen bîr talâk boşsun, bîr daha ve bîr daha derse bütün imamlarımıza göre hüküm budur. Bunu Bahır sahibi Hâniyye'den nakletmiştir.



"Kocası bir defa boşarsa..." iki defa boşaması da öyledir. Şilbî. Fakat üç defa boşarsa gerek üçünü bir lâfızla, gerekse bir mecliste ayrı ayrı söylesin bin dirhemin hepsi erkeğin olur. Bahır.



"Bulunduğu mecliste boşadığı takdirde" Metinde beyan edildiği gibi olur. Meclisinden kalkar da boşarsa hiç bir şey lâzım gelmez. Nehir. Bunun vechi şudur: Bu talâk kadın tarafından muâvezadır. Onun için erkeğin bulunduğu mecliste kabulü şarttır. Nitekim satışı kabul meselesi de öyledir. Rahmetî. Söze erkek başlar da seni bin dirheme muhâlea ettim derse, erkeğin değil kadının meclisi mu'teber olur. Erkek gittikten sonra kadın bulunduğu mecliste kabul ederse sahih olur. Bunu Cevhere'den naklen Bahır sahibi söylemiştir.



"Kadını iki defa boşadıysa" Yani kadın ona: Beni boşa İlh.. demezden önce iki defa boşar da sonra kadın bu sözü söyledikte bir daha boşarsa erkek bin dirhemi alır. Çünkü maksad hâsıl olmuştur. Onun için Hulâsa sahibi şöyle demiştir: "Kadın: Beni bin dirheme dört defa boşa der de kocası üç defa boşarsa bu bin dirhem karşılığında olur. Bir defa boşarsa binîn üçte biri karşılığındadır." Tamamı Bahır'dadır.



"Çünkü atâ edatı şart bildirir." Meşrut şartın cüzlerine taksim edilmez. Bu kadını bir meclis de ayrı ayrı üç defa boşarsa kadının bin dirhem vermesi lâzım gelir. Çünkü birinci ile ikinci talâklar İmam-ı A'zam'a göre ric'îdir. Üçüncü talâkı yaparken kadın nikâhlıdır. Onun için kocasına bin dirhem verilir. Ayrı ayrı üç mecliste olursa İmameyn'e göre binin üçte biri verilir. İmamı A'zam'a göre bir şey verilmez. Bunu Muhît'ten naklen Bahır sahihi söylemiştir.



T E N B İ H: - Derler ki, atâ kelimesi isti'la (yüksek görmek) mânâsında hakikat, şart mânâsında mecazdır. Gerçek şudur ki, o hissî cisimlere bitişîrse isti'la mânâsında hakikattir. Teras üzerinde durdum sözü böyledir. Başka yerlerde hâlis şart mânâsına sâdık olan lüzum mânâsında hakikattir. Nitekim "Kadınlar sana şirk koşmamak şartıyla bey'at etsinler, şu eve gîrmen şartıyla sen boşsun." Misâllerinde böyledir. Bana bunu bin dirheme sat mîsâlinde olduğu gibî bazen sırf şer'î muâveza mânâsında, bazen de örfî muâveza mânâsında kullanılır. Sana Zeyd'în yanında şefâatçi olmam şartıyla bunu yap demek bu kabîldendir. Bahis mevzuumuz olan alâda lüzumun iki mânâsı da sahihtir. Çünkü talâk hem hâlis şarta, hem de bedelli şarta tâlik edilen şeylerdendir. Mal zikretmek ikincîyi tercih ettirmez. Çünkü malı hâlis şart yapmak sahihtir. Hatta cüzleri mukabilinin cüzlerine taksim edilmez. Nitekîm taksimi kabul eden bedel yapmak da sahihtir. Binaenaleyh şüpheyle mal vâcib olmaz. Bu izaha göre alâ sözü îsti'la ile lüzum mânâları arasında müşterektir. Çünkü ikisinde de hakikat delili vardır. Mücerred söylenince hatıra gelen de budur. Mecazın müşterekten daha hayırlı olması tereddüt hâsıl olduğu zamandır. Lügat ulemasının: Alâ isti'la içindir demeleri buna yorumlanır. Çünkü içtihad sahibleri dil âlimleridir. Meselenin tam tahkiki Fetih'dedir. Bahır'da bildirildiğine göre Tahrîr'de: "Mal zikredilirse bedel mânâsına kullanılması tercih olunur." denilmiştir. Çünkü bu mânâ asıldır.



METİN



Erkek karısına kendini bin dirhemle yahut bin dirhem şartıyla üç defa boşa der de kadın kendini bir defa boşarsa hiç bir şey vâki olmaz. Çünkü erkek ayrılığa ancak binin bütününü vermek şartıyla razı olmuştur. Yukarıda geçen bunun hilâfınadır. Çünkü kadın ona bin dirhemle razı olmuştur. Onun bir kısmı ile ise evleviyetle razı olur. Bir adam karısına: Sen bin dirheme yahut bin dirhem vermek şartıyla boşsun der de kadın bulunduğu mecliste kabul ederse bini vermesi lâzım gelir. Bu evvelce geçtiği vecihle kadın zorlanmış olmamak ve ileride geleceği vecihle sefîh ve hasta bulunmamak şartıyledir. Çünkü ya ta'viz yahut tâliktir. Bahır'da Tatarhâniyye'den naklen şöyle denilmiştir: "Bir adam iki karısına: Biriniz bin dirheme, diğeriniz yüz dinara boş olsun der de kadınlar kabul ederlerse bir şey lâzım gelmeksizin boş olurlar." Bir kimse karısına: "Sen boşsun, bin dirhem de boynuna borçtur." Yahut kölesine: Sen hürsün, bin dirhem de boynuna borçtur derse kadın meccanen boş, köle de meccanen âzâd olur. Velevki kabul etmesinler. Çünkü "Bin dirhem de boynuna borçtur" sözü tam bir cümledir. İmameyn'e göre her ikisi kabul ederlerse sahih olur ve mal lâzım gelir. İmameyn vav'ın hâliyye olmasıyla amel etmişlerdir. Hâvî'de: "İmameyn'in kavliyle fetva verilir." denilmiştir. Bir kimse karısına: Ben seni dün bin dirhem şartıyla boşadım amasen kabul etmedin der de, kadın kabul ettim cevabını verirse söz yeminiyle beraber erkeğindir. Erkeğin: Sana talâkını dün bin dirhem vermem şartıyla sattım ama sen kabul etmedin deyip karısının kabul ettim cevabını vermesi bunun hilâfınadır. Burada söz kadınındır. Kezâ kölesine böyle derse hüküm yine böyledir.



İZAH



"Onun bir kısmı ile ise evleviyetle razı olur." Burada söz vardır. Çünkü kadının üç talâk da gözü olabilir. Bunu kocasına pek kızdığı için dönmesine imkân bırakmamak için yapar. Birisîni kendini kocasına dönmeye teşvik edeceğinden korkar. Bu arzusu ise ancak üç talâkla tamam olur. Makdisî. Burada şöyle denilebilir: Kadın kendi nefsine malik olmakla maksad yerini bulunca buna bakılmaz. Şu da var ki, kocasına dönme imkânı hulleye yormakla da hâsıl olur.



"Kadın bulunduğu mecliste kabul ederse bini vermesi lâzım gelir." Fa-



kat o meclisten sonra kabul ederse mal vermesi lâzım gelmez. Çünkü bu kadın tarafından mubadeledir. Nitekim yukarıda geçmişti. Bir de muallak yahut muzaf olmayacaktı. Aksi takdirde şart bulunduktan sonra dahi kabul mu'teber olur. Nitekim Bedayı'dan naklen arzetmiştik. Bu ifadenin bir misli de Bahır'dadır.



"Evvelce geçtiği vecihle" Yani musannıfın: "Kocası karısını hul' için zor-larsa mal lâzım gelmeksizin kadın boş olur " Dediği yerde geçmişti.



"Sefih ve hasta bulunmamak şartıyledir." Kadın sefîh (akılsız) olursa mal lâzım gelmez. Hasta olursa malının üçte birinden itibar olunur. Nitekim izahı ileride gelecektir.



"Çünkü ya ta'viz yahut tâliktir." Sen bin dirheme boşsun demişse ta' viz, sen bin dirhem vermen şartıyle dediyse tâliktir. Zeylaî diyor ki: "Kadının mutlaka kabul etmesi lâzımdır. Çünkü bu ya bir muâveza akdi yahut şarta tâliktir ve ne muâveza akdi kabulsüz olur, ne de muallak olan şart bulunmaksızın vâki olur. Çünkü rızası olmadıkça karı-kocanın birbirlerine ilzam etmeye hakları yoktur. Vâki olan talâk bâindir. Çünkü kadın ancak kendini kurtarmak için mal vermeyi iltizam etmiştir. Bu ise talâkın bâin olmasıyla mümkündür."



"Bir şey lâzım gelmeksizin boş olurlar." Çünkü adam onların talâklarını kabullerine bağlamıştır. Kabul de vardır. Kadınların her birine ne lazım geldiği malum değildir. Çünkü her biri bana sadece dirhem lâzımdır diyebilir. Adam da her ikisinin dirhem vermesine razı olursa bunun lâzım gelmesi gerekir. Kadınların ikisi de bir şey lâzım gelmeden boş olunca meydana gelen talâk ric'î olur. Çünkü sarîh lâfızla yapılmıştır. Rahmetî. Bazıları her iki kadının mehirleri vermeleri lâzım gelir, demîşlerse de bu doğru değildir. Çünkü sarîh talâk velevki mal şartiyle yapılsın mu'temed kavle göre mehri ıskat etmez. Nitekim metinde gelecektir.



"Tam bir cümledir." Yani üst tarafıyla ancak halin delaleti vasıtasıyle bağlanır. Zira cümlede asıl olan müstakil bulunmasıdır. Burada delâlet de yoktur. Zira talâkla âzâd maldan ayrılabilirler. Satışla icare bunun hilâfınadır. Onlar maldan ayrılamazlar. Dürer.



"İmameyn vav'ın hâliyye olmasıyla amel etmişlerdir." Sanki bu adam sen bana bin dirhem verecekli olduğun halde boşsun demiş gibidir. Bu ise ancak kabulle tehakkuk eder ve kabulle mal lâzım gelir. Nehir.



"Kezâ kölesine böyle derse" Yani kölesine: Ben seni dün bin dirhem vermen şartıyla âzâd ettim ama sen kabul etmedin yahut dün nefsini sana bin dirheme sattım ama kabul etmedin derse hüküm yine böyledir. Bahır.



METİN



Nasıl ki başkasına şu köleyi dün sana bin dirheme sattım ama kabul etmedin der de, müşteri kabul ettim cevabını verirse söz müşterinin olur. Aralarındaki fark şudur: Mal vermek şartıyla talâk erkek tarafından yemindir. Kadın onun yeminini bozduğunu iddia etmekte, kocası ise inkârda bulunmaktadır.



Satışa gelince: Adamın onu ikrar etmesi kabulü ikrardır. İnkârı ise dönmektir. Ona kulak verilmez. Her ikisi beyyine getirirlerse kadının beyyinesi ele alınır. Tatarhâniyye. Erkek mal şartıyla hul'u iddia eder de kadın inkârda bulunursa ikrarıyla talâk vâki olur. Mal hakkında dâvâ hali üzere kalır ve söz kadının olur. Çünkü inkâr eden odur. Aksinde ise nasıl olursa olsun bir şey vâki değildir. Bezzâziye.



İZAH



"Erkek tarafından yemindir." Bu tamam olmuş bir akiddir. Binaenaleyh onu ikrar etmek kadının kabulünü ikrar sayılmaz. Satış bunun hilafınadır. Çünkü o kabul olmadan satış değildir. Bahır.



"Kadının beyyinesî ele alınır." Yani kabul ettiğine dair getirdiği beyyine ele alınır. Çünkü asıl şudur: Dâvâda söz kiminse o beyyineye muhtaç değildir. Çünkü beyyine zâhirin hilâfını isbat içindir. Zâhir ise söz hakkı olanındır. Burada söz hakkı olan kocadır ki, yeminin bozulma şartı olan kabulü inkâr etmektedir. Zâhirin hilâfı da kadının sözüdür. Binaenaleyh ikisi karşılaşınca kadının beyyinesi tercih edilir. Bir de onun beyyinesi daha çok isbat eder. Zira o talâkı isbat etmektedir. Gerçi bazıları: "Kadının beyyinesi isbata yöneliktir, erkeğin beyyinesi îse nefyedir. Onun için de kabul edilmez." demişlerse de buna şöyle cevap verilir: Yeminin bozulma şartında nefye beyyine kabul edilir. Nitekim talik bahsinde geçmişti.



"İkrarıyla talâk vâki olur." Yani talâk-ı bâin vâki olur. Velev ki mal sâbit olmasın. Çünkü ikrar yaptığı hul' lâfzı bakidir. O kinâye olduğu için talâk-ı bain meydana gelir. Nitekim geçti.



"Hali üzere kalır." Yani dâvâlarda malum olan hal üzere kalır ki, söz inkâr edenin, beyyinedâvâcının olur.



"Aksinde ise" Yani hul'u kadın iddia ederse onun dâvâsıyla bir şey olmaz. Çünkü kadının talâk îkâ'ına hakkı yoktur. Rahmetî.



"Nasıl olursa olsun." Yani kadın mal iddia etsin etmesin kendisinin mal vermesi lâzım gelmez. Çünkü o malı hul' mukabilinde ikrar etmişdi. Hul' sâbit olmayınca mal da sâbit olmaz. Bir de kocası inkârda bulunmakIa kadının mal ikrarını reddetmiştir. Rahmetî.



FER'Î MESELE: - Karı-koca hul'un kaç defa olduğunda ihtilâf ederler de erkek iki kadın üç defa olduğunu söylerse, ulemadan bazılarına göre söz erkeğindir. Bazılarına göre evlendikten sonra ihtilâf ederler de kalın: "Bu evlenme câiz değildir. Çünkü üçüncü hul'dan sonra oldu." derse kocası inkâr ettiği takdirde söz onundur. İddette yahut iddet geçtikten sonra ihtitâf ederler de erkek: Bu iddet ikinci hul'un iddetidir, der kadın üçüncü hul'un iddeti olduğunu söylerse söz kadınındır" ve nikâh helâl değildir. Câmiu'l-Fûsuleyn.



METİN



FER'Î MESELELER:- Erkek hul'u inkâr eder veya bir şartı yahut istisnayı iddia eder yahut aldığı malın borç verdiği maldan olduğunu söylerse; yahut karı-koca zorla veya gönüllü olduğunda ihtilâf ederler ise söz erkeğindir. Kadın hul' bedelsizdi derse söz onun olur.



İZAH



"Veya bir şartı yahut istisnayı iddia ederse" Meselâ sen bin dirheme boşsun der de kadın kabul eder sonra: "Ben şu haneye girersen demiştim yahut inşaallah demiştim." Şeklinde iddiada bulunur. Câmiu'l-Füsuleyn'de şöyle denilmiştir: "Bir kimse karısını boşar veya hul' yapar da sonra istisnada bulunduğunu iddia ederse, hul' bedelini zikretmediği takdirde tasdik edilir. Zikrederse yani seni şu kadara hul' ettim derse tasdik edilmez. İstisna yaptığını iddia ederek: "Benim senden aldığım sende olan alacağım idi." Der, kadın da: "Ben onu sana hul' bedeli olarak verdim." derse söz erkeğindir. Çünkü hul'un sahih olduğunu inkâr edince kadınca hul' bedelinin vâcib olduğunu da inkâr etmiş, kadında iki değil bir mal alacağı olduğunu ikrarda bulunmuştur. Kadın ise onun kendisinde başka bir mal alacağı olduğunu ikrar etmektedir. Binaenaleyh koca tasdik edilir. Erkek istisna iddia etmezse bunun hilâfınadır. Çünkü kadın'da hul' bedeli alacağı olduğunu ikrar etmiş sayılır. Temlîk eden kadındır. Onun için onun sözü kabul edilir. Fakat bu söz götürür."



Bu ifadenin hülasası şudur: Adamın istisna dâvâsı makbuldür. Ancak hul' bedelle yapılmışsa o zaman kabul edilmez. Zira bedel hul' kasdına karinedir. Binaenaleyh istisna suretiyle onun ibtali dâvâsı kabul edilmez. Meğerki erkek aldığı malın hul' bedeli değil başka bir hak karşılığı olduğunu iddia etsin. O zaman söz erkeğin olur. Çünkü istisnay